Historia wsi

Grabonóg umiejscowiony jest w przepięknym zakątku Wielkopolski, w południowej części Niziny Wielkopolskiej na zachodniej krawędzi Wysoczyzny Kaliskiej. Na tym nizinnym terenie spotkać można niewielkie wzgórza morenowe, bogate w roślinność kompleksy leśne, a także urokliwe obszary nad rzeką Dąbrówką oraz doliną Obry.

Obecnie nazwę wsi próbuje się wyjaśnić w odwołaniu do legendy związanej z pierwszym prywatnym właścicielem. Według tradycji w momencie kiedy Grabonóg przestał być królewszczyzną Władysław Łokietek przekazał gród i osadę w ręce wojewody poznańskiego Dobrogosta, który w bitwie pod Płowcami stracił nogę i nosił potem drewniane szczudło (protezę). Stąd, być może, wzięła się ówczesna nazwa miejscowości: Grabonoże. Teza ciekawa, ale chyba niezbyt mająca związek z rzeczywistością zważywszy, że nazwa Grabonoże pojawia się już w roku 1275, a bitwa pod Płowcami miała miejsce w roku 1331. Być może nazwa wsi wywodzi się od rosnących tam wówczas grabów?

Warto też wspomnieć, że w czasie II wojny światowej miejscowość nosiła nazwę Lindenhoh stanowiącą swego rodzaju nawiązanie do drzewostanu wsi. W tamtym czasie dominującym gatunkiem stały się lipy. Niemcy zmieniając nazwę miejscowości mogli nawiązać do znajdującej się tutaj alei nazywanej przez mieszkańców "lipkami".

Osadnictwo na terenie Grabonogu rozwijało się już na przełomie lat 1500 - 1300 p.n.e., co potwierdzają prowadzone na tym terenie wykopaliska. Pozostałością dawnych kultur, a zarazem dowodem na ich istnienie, są zlokalizowane na pobliskim obszarze liczne stanowiska archeologiczne, ślady dawnego grodu oraz odnalezione przedmioty codziennego użytku.

Prowadząc badania odkryto dowody pozostawania tych ziem w kręgu kultury pucharów lejkowatych, kultury ceramiki sznurowej, kultury łużyckiej  i kultury przeworskiej.

Najbardziej charakterystycznym elementem pozostałości kultur przedłużyckich, jakie można stwierdzić na terenie Grabonogu, jest duży kurhan z wczesnej epoki brązu (ok. 1500 - 1300 p.n.e.) o średnicy 22 m. Obiekt ten położony jest na południowy-zachód w kierunku Podrzecza. Usypany z ziemi kopiec został niestety wcześniej obrabowany. Mimo to, na podstawie badań przeprowadzonych także w innych miejscowościach, gdzie dokonano znalezisk w postaci ozdób (szpile, bransolety, pierścionki) oraz broni, często miejscowego wyrobu, można zaobserwować wysoki poziom techniczny ówczesnej ludności.

W zespołach zabytków grobowych odkryto pierwsze z tego obszaru narzędzia rolnicze (m.in. brązowe sierpy), a w samym Grabonogu także fragmenty malowanej ceramiki kultury łużyckiej pochodzące z okresu VII – V wieku p.n.e. Na omawianym obszarze zaobserwowano również znaleziska scytyjskie, jak żelazny czekan, które świadczą o zewnętrznych najazdach na te tereny.

Na podstawie dotychczasowych badań archeologicznych można stwierdzić, że na terenie wsi istniał jeden z największych w Wielkopolsce grodów słowiańskich. Co skłaniało ludzi do osiedlania się na tym obszarze? Zapewne było to dogodne położenie, na wzgórzu mającym charakter obronny, nad rzeka Kanią, pośród lasów będących źródłem wyżywienia. Miejscowa ludność musiała zatem trudnić się myślistwem i rybołówstwem. Z upływem wieków, gdy Kania straciła swój dotychczasowy charakter, a lasów ubywało na skutek karczowania, mieszkańcy Grabonogu stali się rolnikami.

W okresie wczesnopiastowskim istniało tu grodziszcze, przebudowane w XI wieku w warowny gród, który wraz z powstałą u jego podnóża osadą stanowił królewszczyznę. Za czasów piastowskich gród grabonoski stanowił najpierw czoło opola, a potem gród warowny.

Pierwsze wzmianki o Grabonogu – o czym było już wspomniane - pojawiają się w źródłach historycznych w roku 1275. Gród grabonoski był wówczas prawdopodobnie obsadzony stałą załogą łuczników książęcych, w którym w XIII stuleciu często przebywali tu książęta wielkopolscy - Przemysł I i Przemysł II - późniejszy król Polski. Ten drugi zresztą wystawił tu dwa dokumenty, pierwszy w roku 1275, drugi w 1282.

Około roku 1337 Grabonóg będzie należał już do dziedziców gostyńskich. Właścicielem wsi był wówczas Mikołaj, syn Wojciecha. Właśnie w tym roku (5 sierpnia 1337) wspomniany Mikołaj wylicza Grabonóg wśród wsi, które podlegały sądownictwu miasta Gostynia.

Około roku 1409 panem będzie tutaj Jan Podrzecki, później wieś przejdzie w posiadanie rodu Górków. Wówczas znajdujący się tutaj dawny gród został przebudowany na mały zamek, a osada kmieca zmieniona w folwark szlachecki.

W 1520 roku nastąpi kolejna zmiana właściciela - Andrzej Górka, syn Łukasza, sprzedał wówczas wieś Janowi Gostyńskiemu. Po Gostyńskich Grabonóg odziedziczą Czarnkowscy herbu Nałęcz.

Niewiele wiadomo na temat wsi w wiekach XVII i XVIII, wzmianki z tego okresu są wyjątkowo skąpe. Jedna z nich stanowi raczej ciekawostkę towarzyską:

1670 – Marcin Noskowski nowożeniec  z Grabonogu spada z konia, co przypłaca śmiercią

W następnych latach, wśród zmieniających się często właścicieli wymienić należy: Rozdrażewskich, Grabowskich, Mielżyńskich, Gruszczyńskich.

Po zwycięskiej dla stronników króla Augusta II bitwie pod Kaliszem (26 listopada 1706). Przez pewien czas na terenach przyległych do Gostynia grasowały – dosłownie – wojska rosyjskie dopuszczające się wielu kradzieży. Po opuszczeniu ziemi gostyńskiej przez wojska okupacyjne obszar ten został dotknięty kolejna klęską. Tym razem w latach 1708 – 1712 wybuchła zaraza tzw. morowego powietrza. W samym Gostyniu liczba zmarłych była tak duża, że nie nadążano z chowaniem ciał. Zmarłych grzebano już nie tylko na cmentarzu lecz w ogrodach oraz na pobliskich polach.

Ci, którzy przeżyli w obawie przed zarażeniem uciekali z miasta do sąsiednich miejscowości i znajdujących się przy nich lasów. W ten oto sposób, nieświadomi mieszkańcy roznosili zarazę daleko poza wały miejskie. W roku 1710 wydawało się, ze sytuacja została opanowana, jednak w roku 1711 nowe ogniska epidemii pojawiły się m.in. w Grabonogu. Ostatnia ofiara morowego powietrza zmarła w Gostyniu 10 kwietnia 1712 roku. W podziękowaniu za ocalenie z zarazy, wdzięczni mieszkańcy Gostynia wybudowali w miejscu lasku, do którego wywożono chorych (z polecenia gostyńskich władz miejskich) kościół p.w. św. Rozalii (wzgórza w kierunku Leszna).

W połowie XVIII wieku (1752) właścicielem wsi został Stanisław z Burzenina, później jego syn Karol Bogusław (ze związku z Barbarą z Lossowow). W roku 1760 posiadłość kupił Krzysztof Rogowski, a w 1781 roku Karol Chłapowski, ożeniony z Krystyną ze Żbijewskich, podkomorzy JKM i właściciel rozległych dóbr w Wielkopolsce, które po jego śmierci odziedziczyli synowie. Pod koniec XVIII wieku wieś przejściowo będzie oddana w dzierżawę (wśród dzierżawców pojawia się dwa razy nazwisko Kowalski - w roku 1784 i 1786).

Grabonóg z przyległymi wsiami i folwarkiem Tanecznica otrzymał następnie Ludwik Chłapowski i sprzedał około 1800 roku Wincentemu Wilkońskiemu herbu Odrowąż, ożenionemu z Teresą z Umińskich. Po śmierci Wincentego, Teresa Wilkońska wyszła za mąż za Walentego Bojanowskiego herbu Junosza. Z tego związku urodził się syn, błogosławiony później Edmund Bojanowski (1814-1871).

Za czasów Wilkońskich w Grabonogu przeprowadzono uwłaszczenie. Uwłaszczeniu podlegały wówczas folwarki Grabonóg i Tanecznica. Teofil Wilkoński wnioskował o przeniesienie ze wsi Grabonóg na pole w kierunku Strzelec Wielkich ośmiu tzw. ćwierćrolnikow. Dwóch gospodarzy i karczmarz o nazwisku Kubicki mieli zostać przeniesieni na pole w Tanecznicy położone w kierunku Bodzewa i Strzelec Małych.

Istniejące gospodarstwa przeszły na własność gospodarzy, zaś przesiedlonym właściciel majątku zobowiązał się na ich parcelach postawić nowe budynki (w terminie do 8 sierpnia 1837).

W Grabonogu miały to być: budynek mieszkalny o jednej izbie, komorze, kuchni oraz stajnia i stodoła, zaś w Tanecznicy budynek mieszkalny i stajnia miały znajdować się pod jednym dachem, a stodoła miała być wolnostojąca. Gospodarze zobowiązali się zawieźć budulec, wylepić gliną ściany, pokryć dach własną słomą oraz wykopać studnie. Drewno na ich budowę właściciel przekazał bezpłatnie, ponadto zobowiązał się do gruntownego wyremontowania domostw chłopów pozostających we wsi. Przesiedleńcy z dawnych gospodarstw mogli zabrać płoty oraz drzewa owocowe. Polowanie nadal pozostawało jednak przywilejem dworu.

Ze swojej strony gospodarze zrzekli sie wszelkich roszczeń wobec dziedzica oraz zobowiązali się płacić roczny czynsz. Ponadto chłopi zobowiązani byli „dawać potrzebne zaprzęgi” przy budowie dróg publicznych. Podobnie było w przypadku budowy i naprawy mostów, przy których winni „dawać pracę ręczną i sprzężajną”. Dwór z kolei zobligowany został do dostarczania piasku i chrustu oraz drzew potrzebnych do obsadzania dróg. Z kolei drogi prywatne i znajdujące się przy polach rowy każdy z gospodarzy miał utrzymywać sam. Chłopi musieli także zakupić sprzęt przeciwpożarowy i drabiny do swoich domostw.

Przesiedleni na pola w kierunku Strzelec Wielkich i do Tanecznicy nie przestali należeć do gromady Grabonóg i wraz z innymi musieli ponosić identyczne opłaty komunalne z wyjątkiem świadczeń na utrzymanie stróża nocnego, którego mieszkańcy Tanecznicy mieli opłacać sami. Wyjątek odnośnie ustalonych opłat stanowił niejaki Springer, który płacił jedną czwarta ze względu na znacznie mniejszy areał.

Chłopi przejściowo zobowiązali się także wobec dworu wykonywać roboty ogrodowe, zapłacić daninę na utrzymanie stróża i dostarczyć na św. Marcina po dwa kapłony. Z dniem św. Wojciecha roku 1834 ustała wszelka robocizna a wszedł w życie ustalony wcześniej czynsz. Na marginesie warto wspomnieć, ze chłopi objęci uwłaszczeniem byli niepiśmienni, gdyż umowę zawartą z dworem wszyscy podpisali krzyżykami.

W omawianych latach Grabonóg został dotknięty epidemią cholery. Kolejna, po morowym powietrzu, zaraza miała miejsce w roku 1849. Wówczas to dzięki staraniom Edmunda Bojanowskiego przeznaczono na szpital budynek Kasyna Gostyńskiego, w którym leczono zarażonych. Kolejna epidemia cholery, która miała miejsce w roku w latach siedziemdziesiątych XIX wieku i dość „szczęśliwie” ominęła ona Grabonóg zabierając ze sobą dwie lub trzy ofiary.

Grabonoski majątek nigdy nie był uprzemysłowiony, choć jego poziom gospodarczy był bardzo wysoki. Na terenie wsi znajdował się jeden wiatrak (w roku 1797 młynarzem był tutaj nieznany z nazwiska Ignacy, a w roku 1799 Stanisław Dyzert – ojciec chrzestny poprzednika), funkcjonowała także karczma, zajazd i browar.

W 1868 roku podczas przymusowej licytacji dobra grabonoskie zostały zakupione przez Apolinarego von Lossow, a w 1874 roku przejął je Dobrogost von Lossow. W latach 1880 - 1896 właścicielem Grabonoga był Aleksander von Lossow z Gryżyny, a od 1896 roku aż do II wojny światowej Dobrogost von Lossow.